Có 2 loại phương tiện giao tiếp: Phương tiện giao tiếp bằng
ngôn ngữ (Ngôn ngữ có lời) và Phương tiện giao tiếp phi ngôn ngữ (Ngôn ngữ
không có lời).
Phương tiện giao tiếp bằng ngôn ngữ
Bao gồm lời nói và chữ viết được sử dụng trong giao tiếp
thông qua 4 kỹ năng: viết - đọc, nói - nghe
* Lời nói: Tầm quan trọng của lời nói trong giao tiếp: Giao tiếp bằng
lời nói là hình thức giao tiếp thông dụng, phổ biến nhất. Qua lời nói, nội dung
thông tin được truyền đi tác động trực tiếp, nhanh nhất đến cá nhân đối tác. Lời
nói như mũi tên, đã bay đi thì khó lấy lại. Vì thế người xưa vẫn khuyên con người
uốn lưỡi 7 lần trước khi nói.
Lời nói bộc lộ tính cách nên nó giữ vai trò rất quan trọng
trong việc tạo ấn tượng, sự nhận xét, đánh giá giữa những chủ thể với nhau
trong giao tiếp.
Ca dao Việt Nam có câu: “Chim khôn kêu tiếng rảnh rang / Người
khôn ăn nói dịu dàng dễ nghe”.
Việc phải suy nghĩ, cân nhắc trước khi nói rất quan trọng để
lời nói ra thể hiện đúng nội dung muốn nói.
Cách thức phát âm: Âm lượng, ngữ điệu, tốc độ phải phù hợp với
vai trò, với nội dung, với đối tượng và với bối cảnh giao tiếp. Người ta không
thể nói với giọng điệu của một lòi kêu gọi trong một buổi tâm sự chỉ dành cho
hai người và ngược lại, người ta không thể thủ thỉ khi lên diễn đàn đọc diễn
văn.
* Chữ viết trong giao tiếp: Chữ viết được sử dụng trong giao
tiếp qua hình thức thư từ, báo cáo, báo chí...
Giao tiếp thông qua chữ viết đòi hỏi sự chuẩn xác cao hơn
giao tiếp thông qua lời nói vì các chủ thể có nhiều điều kiện để nghiền ngẫm,
chọn lọc nội dung, cách diễn đạt sao cho phù hợp, chính xác, hiệu quả.
Trong giao tiếp thông qua chữ viết, xúc cảm của chủ thể qua
hệ thống dấu câu, kiểu chữ...
Những yêu cầu về lời nói, chữ viết trong giao tiếp:
Phải chuẩn xác cả về ngữ âm (phát âm đúng, chữ viết không mắc
lỗi chính tả), ngữ nghĩa (dùng từ đúng cả nghĩa gốc lẫn nghĩa văn cảnh), ngữ
pháp (đúng về cấu trúc ngôn ngữ trong câu, trong đoạn mạch). Lời nói, chữ viết
phải bảo đảm thể hiện được nội dung muốn nói.
Phải thể hiện đúng vai ữò xã hội của các chủ thể. Cùng một nội
dung góp ý nhưng con nói với cha phải khác trò nói với thầy.
Phải biết kết hợp linh hoạt, phù hợp nhiều cách nói: nói chỉ
rõ, nói gợi (nói triết lý, nói ví, nói đùa, nói mỉa mai...).
Lời nói và chữ viết giữ vai trò rất quan trọng trong tiến
trình truyền thông. Nó là cầu nối giúp các chủ thể hiểu biết nhau, cảm thông
nhau, điều chỉnh, thay đổi hành vi lẫn nhau. Mục tiêu cao nhất của các chủ thể
là mong muốn thông qua lời nói, chữ viết, họ sẽ hoàn toàn thấu cảm nhau.
Phương tiện giao tiếp
phi ngôn ngữ
Bao gồm giọng nói (ngữ điệu, chất giọng, độ cao...) và hình ảnh
(nét mặt, dáng vẻ, trang phục, di chuyển, hành vi, cử chỉ...) được sử dụng
trong quá trình giao tiếp.
* Các hình thức giao tiếp phi ngôn ngữ:
Giao tiếp thông qua thị giác: Các chủ thể sẽ tiếp nhận thông
tin của nhau thông qua nét mặt, ánh mắt, nụ cười, điệu bộ, cử chỉ, diện mạo, phục
trang đi kèm, khoảng cách...
Giao tiếp thông qua thính giác: Thông tin được tiếp nhận qua
tín hiệu âm thanh, tốc độ của âm thanh, âm thanh đệm theo...
Giao tiếp thông qua khứu giác: Các mùi hương trong môi trường
giao tiếp, mùi của cơ thể có thể tác động đến đối tác, tạo nên những phản hồi
trong giao tiếp.
Giao tiếp thông qua xúc giác. Bắt tay, đụng chạm, ôm hôn...
Những thông tin được truyền qua xúc giác chịu sự chi phối chặt chẽ bởi đặc
trưng của từng nền văn hóa. Sự đụng chạm như thế này ở xứ sở này là phép xã
giao lịch sự nhưng ở xứ sở kia lại là sự sỉ nhục, xúc phạm. Muốn sử dụng hình
thức giao tiếp thông qua xúc giác cần phải nghiên cứu đặc trưng của nền văn hóa
để tránh những hiểu lầm đáng tiếc.
Giao tiếp thông qua vị giác: Văn hóa ẩm thực cũng là yếu tố
quan trọng trong giao tiếp. Thông qua các món ăn, thức uống... người giao tiếp
chuyển tải thái độ, tình cảm.
* Đặc điểm của hình thức giao tiếp phi ngôn ngữ:
Giao tiếp phi ngôn ngữ luôn luôn tồn tại trong giao tiếp một
cách có ý thức và vô thức.
Giao tiếp phi ngôn ngữ phụ thuộc vào khung cảnh giao tiếp
như thời điểm, thời tiết, không gian, bối cảnh xung quanh... Một bối cảnh không
phù họp sẽ gây một sự đáp ứng và phản hồi ngược lại mong muốn của chủ thể.
Giao tiếp phi ngôn ngữ mang tính đa nghĩa. Cùng một thông điệp
đưa ra, chủ thể này có thể hiểu khác chủ thể kia và có thể khác cả với chủ thể
phát ra tín hiệu. Cũng có khi, chỉ một tín hiệu nhưng người phát muốn gửi gắm
nhiều ý nghĩa đến đối tác của mình. Do đó, khi phát hay nhận những thông điệp
không lời cần phải hết sức cân nhắc để tránh những ngộ nhận đáng tiếc.
Giao tiếp phi ngôn ngữ chịu sự chi phối chặt chẽ bởi đặc
trưng của nền văn hóa. Đối với văn hóa phương Đông, người ta coi trọng sự tế nhị,
kín đáo, nhẹ nhàng trong khi văn hóa phương Tây, với nhịp sống gấp gáp của
phong cách công nghiệp, người ta mong muốn một kết quả nhanh chóng nên ngôn ngữ
không lời của họ thường rõ ràng, cụ thể, mạnh mẽ hơn người phương Đông. Bên cạnh
đó, các tín hiệu cũng có thể có những ý nghĩa khác nhau ở từng quốc gia cụ thể.
Vì thế, cần phải "nhập gia tùy tục" trong giao tiếp, đặc biệt là khi
sử dụng ngôn ngữ không lời.
Giao tiếp phi ngôn ngữ còn có sự khác biệt rõ rệt giữa nam
và nữ. Luôn có ranh giới trong việc sử dụng ngôn ngữ không lời trong giao tiếp
đối với những chủ thể khác nhau về giới tính. Giao tiếp không lời giữa nam -
nam khác với giao tiếp không lời giữa nữ - nữ và càng có sự khác biệt khi chủ
thể giao tiếp với nhau là nam - nữ.
* Vai trò của giao tiếp phi ngôn ngữ.
Giao tiếp phi ngôn ngữ hỗ trợ, đôi khi thay thế cả lời nói
"Không ai giữ được bí mật cả. Nếu miệng không nói thì ngón tay, ngón chân
cũng động đậy" (S. Freud).
Giao tiếp phi ngôn ngữ tạo nên sự sinh động, cuốn hút trong
giao tiếp. Một câu nói ví von nhưng đã thể hiện rõ vai trò của ngôn ngữ không lời
"Nói không điệu bộ, cử chỉ, như ăn không muối".
Giao tiếp phi ngôn ngữ còn có khả năng gửi những thông điệp
"tế nhị". Nó giúp cho người ta nói được những điều khó nói. Nó còn
như những "mật mã" giúp con người có những giao tiếp rất riêng tư,
kín đáo ngay giữa một thế giới rất đông người.
Giao tiếp phi ngôn ngữ nếu được sử dụng phù hợp, đúng cách sẽ
tạo cho chủ thể một sự duyên dáng, đáng yêu, gây được thiện cảm gần gũi trong
giao tiếp.
Giao tiếp phi ngôn ngữ nếu được phát ra, tiếp nhận chính
xác, đầy đủ thì những thông điệp đó rất đáng tin cậy. Dễ dàng nhận thấy trong
thế giới thiền, ngôn ngữ không lời trở nên đắc dụng bởi chỉ có nó mới có thể
truyền tải đầy đủ, chính xác những thông điệp mà chủ thể muốn truyền tải.
Như vậy, bên cạnh việc giao tiếp bằng lời nói, chữ viết,
ngôn ngữ không lời đã góp phần đắc lực trong việc truyền tải và tiếp nhận thông
tin. Vấn đề chính là các chủ thể phải biết vận dụng phù hợp, đúng lúc, đúng chỗ
và chính xác các phương tiện giao tiếp này để đạt hiệu quả cao nhất trong giao
tiếp. Tất nhiên, cách vận dụng các phương tiện giao tiếp này như thế nào phụ
thuộc vào kiến thức nhiều mặt của chủ thể.
Nghiên cứu phương tiện giao tiếp phi ngôn ngữ rất quan trọng,
nó giúp ta nhạy cảm hơn trong giao tiếp.
* Các phương tiện kỹ thuật trong giao tiếp
Quá trình phát triển của các phương tiện kỹ thuật trong truyền
thông: Gửi, nhận thông tin qua trung gian: Ban đầu là qua người đưa thư, chim bồ
câu đưa thư. Tiến thêm là gửi, nhận thông tin trực tiếp thông qua các loại
sóng: gửi mật mã, điện thoại, điện thoại di động, fax... Hiện đại như ngày nay
là trò chuyện trực tiếp bằng điện thoại di động, trò chuyện qua Internet, có thể
nhìn thấy nhau dù đang ở rất xa nhau: web-cam, voice-chat... Tổ chức các cuộc
giao lưu, các cuộc họp, các cuộc khám, chữa bệnh và cả các cuộc giải phẫu cho bệnh
nhân dù rằng các chủ thể này đang ở rất xa nhau: cầu truyền hình, phòng họp kỹ
thuật số, chữa bệnh từ xa...
Như vậy, tốc độ phát triển của các phương tiện kỹ thuật truyền
thông đại chúng ngày càng mạnh mẽ và có những bước mang tính đột phá tạo điều
kiện thuận lợi, tiện ích cho giao tiếp xã hội.
Tác dụng của sự phát triển mạnh mẽ các phương tiện kỹ thuật
truyền thông: Con người trong xã hội hiện đại đã đạt những bước tiến dài trên
con đường vươn lên làm chủ thế giới. Bước tiến đó đã tạo nên sự bùng nổ thông
tin mạnh mẽ đến độ các phương tiện, hình thức tiếp nhận thông tin trước đó
không thể đáp ứng nổi. Trước nhu cầu mới của xã hội, các phương tiện kỹ thuật
truyền thông đại chúng tất yếu phải phát triển nhanh chóng và sự phát triển này
quay lại thúc đẩy xã hội tiếp tục đi lên.
Trong xu hướng toàn cầu hóa của xã hội, việc trao đổi các
thông tin, kiến thức giữa mọi quốc gia trở thành việc làm không thể thiếu nhằm
xóa dần khoảng cách giữa các vùng lãnh thổ, các tầng lớp trong xã hội, thúc đẩy
sự phát triển của loài người. Tuy nhiên, sự phát triển của các phương tiện kỹ
thuật thông tin đại chúng cũng có mặt trái của nó. Cuộc sống của con người trở
nên co cụm lại. Những thú vui rất người như viếng thăm nhau, cảm nhận môi trường
xung quanh như nó vốn có trở nên xa vời. Con người tất bật, quay cuồng giữa các
phương tiện kỹ thuật để rồi một lúc nào đó chợt nhận ra cuộc đời thật vô vị bởi
mình quá cô đơn.
Tóm lại: Giao tiếp không lời và giao tiếp có lời ít khi tách
rời nhau, mà thường bổ sung cho nhau. Nếu chủ động phối hợp với nhau các yếu tố
sẽ tạo ra hiệu quả giao tiếp cao nhất.